نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه ولی عصر (عج)، رفسنجان، ایران
چکیده
گفتمان ادبی شامل مجموعه‌ای از عناصر بلاغی است که در انتقال انگیزه‌ها و أغراض نویسنده نقش اساسی دارند. مکانیسم‌هایی که به فرآیند گفتمان ادبی کمک می‌کنند، عبارتند از زیبایی‌شناسی متن ادبی، انگیزه‌های نویسنده و میزان دریافت خواننده از متن خوانده شده. امام علی در خطبه‌های خود از شیوه‌های گوناگون بلاغی در نهایت زیبایی و فصاحت بهره برده‌اند. استفهام یکی از روشهای بلاغی است که به توسعه فرایند گفتمانی میانجامد. هر حرف استفهامی دارای ویژگی‌های لفظی و معنوی است که آن را از دیگر حروف استفهامی متمایز می‌کند . این مقاله با رویکردی توصیفی-تحلیلی-آماری مبتنی بر شمارش تعداد دفعاتی است که امام علی از هر یک از حروف استفهامی را استفاده کرده، و با تکیه بر تحلیل شاخص‌های نشانه معناشناسی گفتمان به بررسی جمله‌های استفهامی و سياقهای لغوی که در آنها حروف استفهام به کار رفته، پرداخته است تا معانی آنها در گفتمانی که هر یک از حرف استفهامی در آن ذکر شده است آشکار شود. بعلاوه آن؛ گفتمان نشانه معناشناسی استفهام را از منظر شاخص‌های آن از جمله: فرآیندهای قبض و بسط گفتمانی، و شاخص‌های اتصال و انفصال تحلیل نموده است. این پژوهش به نتایجی دست یافته است، از جمله اینکه حروف استفهام هفتاد و هشت (78) بار در خطبه‌های نهج‌البلاغه بکار رفته، و «همزه» پرتکرارترین حرف استفهام در خطبه‌های نهج البلاغه است که کاربرد آن به شصت و پنج (6٥) بار می‌رسد، و إنكار (توبيخي و تكذيبی)، تقرير، و عرض به ترتیب مهمترین أغراض بلاغی برای حروف استفهام هستند. از منظر نشانه معناشناسی ملاحظه می‌کنیم که دلالت‌های استفهامی ثابت می‌کنند زمانی که استفهام نشان‌دهنده تنبيه، تقرير و تحضيض است فرآیندهای قبض و بسط در گفتمان ادبی با هم افزایش می‌یابند، درحالی‌که اغراض توبیخ و نفی مستلزم افزیش قبض و کاهش بسط در فرآیند گفتمان هستند.
کلیدواژه‌ها
)