با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن علمی مطالعات نهج البلاغه ایران

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استاديار زبان و ادبيات، دانشگاه فرهنگيان تهران، ایران

2 دانشیار حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

نوستالژی، احساس غم یا شادی هنگام يادآوری گذشته است که این احساس، ارتباطي نزديک با اغتراب سیاسی، اجتماعي و اخلاقی دارد. مفهوم اغتراب نیز با اندیشه، احساس و رفتار آدمی درآمیخته‌ و در بسیاری از حوزه‌های فکری و آثار بروز یافته ‌است. در نهج‏البلاغه نیز اغتراب، حضوری قابل اعتنا دارد و دارای ابعاد معنایی گوناگون است. مروری بر نهج‏البلاغه، بيانگر انعكاس حس غربت امام (ع) به خاطر رخدادهای جامعۀ پيرامـونش است. پژوهش حاضر سعی دارد تا به روش توصیفی- تحلیلی به بررسی نوستالژی در نهج‏البلاغه و سپس به ارتباط آن با اغتراب، بپردازد و به اين سؤال پاسخ دهد كه رابطۀ نوستالژی با انواع اغتراب چیست؟ و پدیدۀ اغتراب در نهج‏البلاغه چگونه منعكس شده است؟ به نظر می‏رسد که اغتراب پديده‏ای است كه باعث نوستالژی مي‌شود. نوستالژی تقاضای اتصال و اغتراب تقاضای انفصال است و انگيزش‏های فردی، اوضاع و احوال سیاسی، اجتماعی در ایجاد این حس مؤثر است. يافته‏های پژوهش بيانگر آن است که حس اغتراب در آثار امام نمود بالایی دارد و غربت اجتماعی، غربت سیاسی، و دینی بيشتر از ساير جنبه‏ها است. احساس تنهایی در جامعه، و نفرت از حاکمان از مهمترین عوامل بروز این احساس به شمار می‏رود. تأثیرپذیری امام (ع) از شرایط محیطی و ویژگی‏های خاص شخصیتی در بروز عناصر نوستالژیک در نهج‏البلاغه، از مهم‏ترین نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر به شمار می‏رود.

کلیدواژه‌ها

القرآن الكریم.
ابن أبي الحديد، عبدالحميد (۱٤۰٤ق). شرح نهج‌البلاغة لابن أبي الحديد. قم: مكتبة آيةالله المرعشي النجفي.
 
ابن اثير جزري، مبارك بن محمد (۱۳٦۷). النهاية في غريب الحديث والأثر. قم: موسسه مطبوعاتي اسماعيليان.
ابن حماد، محمّد بن احمد (۱٤۰۷ق). الذریة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
ابن سعد، محمّد (د. تأ). الطبقات الكبری. بیروت: دارصادر.
ابن شعبه حرانى، حسن بن على (۱۳٦۳). تحف العقول عن آل‌الرسول. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن منظور، محمدبن مكرم (۱٤۱٤ق). لسان العرب. بيروت: دار صادر.
ابن ميثم بحرانی، ‌علی (۱۳٦٦). اختيار مصباح‏ السالكين. تحقیق محمد هادى ‏امينى. مشهد: بنياد پژوهشهاى ‏اسلامى‏ آستان ‏قدس ‏رضوى‏.
__________ (۱۳٦۲). شرح نهج‌البلاغه. بی‌جا: دفتر نشر الكتاب.
احمدی، محمدرضا (۱۳۸٤). «تفاوت زن و مرد از منظر روانشناسي و متون ديني». مجلة المعرفة. سنة ۱٤. العدد ۹۷. صص ٦٦ - ۷٦.
احمدى ميانجى، على (۱٤۲٦ق). مكاتيب الأئمة عليهم السلام. قم: دارالحدیث.
اسكویی، نسرین و زهرا انصاری (۱۳۸۰). هویت. تهران: ایتا.
انصاریان، حسین (۱۳۷۹). ترجمه ‏نهج‏البلاغه. تهران: انتشارات‏پيام‏آزادى.‏
بستان، حسین (۱۳۸۲). نابرابری و ستم جنسی. قم: پژوهشكده حوزه و دانشگاه.
تميمى آمدى، عبدالواحد بن محمد (۱۳٦٦). تصنیف غرر الحكم و درر الكلم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
جمالی، نصرت الله (۱۳۸۱). زن در نهج‌البلاغه. قم: نشر مهدیه.
جوادی آملی، عبدالله (۱۳۷۱). زن در آئینه جلال و جمال. تهران: مركز نشر فرهنگی رجاء.
حائری روحانی، علی (۱۳۷٦). فیزیولوژی اعصاب و غدد. تهران: سمت.
حر‌عاملى، محمدبن حسن (۱٤۰۹ق). تفصیل وسائل الشيعة الی تحصیل مسائل‌الشرعیه. قم: موسسه آل البیت علیهم‌السلام.
________________ (۱٤۱٤ق). هداية الأمة إلى أحكام الأئمة عليهم السلام. مشهد: بنياد پژوهشهاى ‏اسلامى‏ آستان ‏قدس‏ رضوى.
حسينى شيرازى، سيدمحمد (د. تأ). توضيح ‏نهج‏البلاغة. تهران: دار تراث‏ الشيعة.
حسيني زبيدي، محمدمرتضى (۱٤۱٤ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بيروت: دارالفكر.
حق‌گو، حجت‌الله (۱۳۹۰). «تفاوت‌های ساختارهای مغزی زن و مرد و تأثیرهای شناختی آن‌ها». مجموعه مقالات همایش جنسیت از منظر دین و روان‌شناسی. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
خداپناهی، محمدكریم (۱۳۸۰). روانشناسی فیزیولوژیك. تهران: سمت.
خدارحيمي، سيامك (۱۳۷۷). روان شناسي زن. اهواز: انتشارات مردمک.
ديلمى، حسن بن محمد (۱٤۱۲ق). إرشاد القلوب إلى الصواب. قم: الشریف‌الرضی.
راغب اصفهانى، حسين بن محمد (۱٤۱۲ق). مفردات ألفاظ القرآن. بيروت: دارالقلم.
رودغر، نرجس (۱۳۸۸). فمینیسم؛ تاریخچه. نظریات. گرایش‌ها و نقد فمینیسم. قم: دفتر مطالعات و تحقیقات زنان.
ريك، ويلفورد (۱۳۷۸). فمينيسم مقدمه‌اي بر ايدئولوژي‌هاي سياسي. ترجمه م. قائد. بی‌جا: انتشارات بین المللی الهدی.
سجادی، مهدی (۱۳۸۳). «بررسی تطبیقی زن از منظر مدرنیسم و پست مدرنیسم و دلالتهای تربیتی آن». مجلة دانشور. سنة ۱۱. العدد ٦. صص ٤۳-٥٤.
السیدرضی، محمدبن‌حسن (۱٤۱٤ق). نهج‌البلاغه. قم: هجرت.
سیف، سوسن؛ كدیور، پروین و رضا كرمی نوری (۱۳۷۷). روان‌شناسی رشد(۱). تهران: سمت.
شوشترى، محمدتقى ‏(۱۳۷٦). بهج ‏الصباغة في ‏شرح ‏نهج‏البلاغة. تهران: موسسه ‏انتشارات‏ اميركبير.
صاحب بن عباد، إسماعيل بن عباد (۱٤۱٤ق). المحيط في اللغة. بيروت: عالم الكتاب.
صدوق، محمدبن على (۱۳۷٦). الأمالي. تهران: كتابچی.
_____________ (۱۳۷۸). عيون أخبار الرضا عليه السلام. تهران: نشر جهان.
_____________ (۱٤۱۳ق). من لا يحضره الفقيه. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
_____________ (۱۳٦۲). الخصال. تحقیق علی‌اكبر غفاری. قم: جامعه مدرسین.
الطباطبایی، محمد‌حسین (۱۳۸٤). زن در قرآن. تحقیق محمد مرادی. قم: دفتر تنظیم و نشر آثار علامه‌طباطبایی.
طبرسى، حسن بن فضل (۱۳۷۰). مكارم الأخلاق. قم: الشریف‌الرضی.
طريحي، فخرالدين (۱۳۷٥). مجمع البحرين. تهران: مرتضوی.
طیبی، ناهید (۱۳۸۸). «آسیب‌شناسی روانی زنان از دیدگاه امیرمومنان علیه السلام». نامه جامعه. سنة ۷.‌ العدد ٦۰. صص ۱۰۰-۱۰٦.
علاسوند، فریبا (۱۳۹۰). زن در اسلام. قم: دفتر مطالعات و تحقیقات زنان.
علایی رحمانی، فاطمه (۱۳٦۹). زن از دیدگاه نهج‌البلاغه. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
غروی، محمد (‏۱۳٦٥). الأمثال ‏و الحكم ‏المستخرجة من ‏نهج‏البلاغة. قم: دفترانتشارات‏اسلامی.
فراهيدى، خليل بن أحمد (۱٤۰۹ق). كتاب العين. قم: نشر هجرت.
فروغي، محمدعلي (۱۳۸۳). سير حكمت در اروپا. تهران: هرمس.
فروید، زیگموند (۱۳٤۲ش). پبدایش روانكاوی؛ مجموعه سخنرانی‌ها. ترجمه هاشم رضی. تهران: مطبوعاتی فراهانی.
فقیهی، علی نقی (۱۳۹۱). تربیت جنسی از منظر قرآن و حدیث؛ مبانی اصول و روش ها. قم: دارالحدیث.
الكلينى، محمدبن يعقوب (۱٤۰۷ق). الكافي. تهران: دارالكتب الاسلامیه.
لطف آبادی، حسین (۱۳۸۱). روان شناسی رشد(۲). تهران: سمت.
ليثى واسطى، على بن محمد (۱۳۷٦). عيون الحكم و المواعظ. قم: دارالحدیث.
مان، نورمن‌لسلي (۱۳۹۲). اصول روانشناسی. ترجمه محمد ساعتچی. تهران: امیركبیر.
المجلسی، محمد‌باقر (۱٤۰٤ق). بحارالأنوار. بیروت: موسسه الوفاء.
المحمدی، مسلم (۱۳۹۲). «تحلیل تفاوت‌های جنسیتی زن و مرد در علوم تجربی و آموزه‌های دینی». انسان‌پژوهی دینی. سنة ۱۰.‌ العدد ۲۹. صص۷۱-۸۲.
المطهری، مرتضی (۱۳۷۱). نظام حقوق زن در اسلام. تهران: صدرا.
المغنية، محمدجواد (۱۳٥۸ق). في ‏ظلال ‏نهج‏البلاغة. بيروت: دارالعلم‏ للملايين.‏
مكارم شيرازى، ناصر (۱۳۸٦). پيام امام اميرالمؤمنين عليهالسلام‏. تهران: دارالكتب الاسلاميه‏.
موسوی، سید عباس (۱۳۷٦). شرح نهج‌البلاغه. بیروت: دار الرسول الأكرم.
الموسوی خمینی، روح الله (۱۳٦۲). صحیفه امام خمینی؛ پیام به ملت ایران به مناسبت روز زن (جایگاه زن در فرهنگ اسلامی). محل سخنرانی: جماران. زمان سخنرانی: ۲٥/۱/۱۳٦۱. به آدرس:
 https://emam.com
مهریزی، مهدی (۱۳۸٦). زن در اندیشه اسلامی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
نورى، حسين بن محمدتقى (۱٤۰۸ق). مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل. قم: موسسه آل‌البیت(ع).
نیشابوری، ابی عبداللّه حاكم (۱٤۰٦ق). المستدرك علی الصحیحین. بیروت: دارالمعرفة.
ویلفورد، ریك (۱۳۷۸). «فمینیسم». گزیده مقالات و متون درباره فمینیسم. تهران: انتشارات بینالمللی الهدی.
هاشمی خویی، حبیب الله (۱٤۰۰ق). منهاج البراعة فی شرح نهج‌البلاغة. تهران: مكتبة الإسلامیه.
هام، مغی (۱۳۸۲). فرهنگ نظریه های فمینیستی. ترجمه فیروزه مهاجر. تهران: نشر توسعه.
هاید، ژانت (۱۳۷۷). روان‌شناسی زنان. ترجمه بهزاد رحمتی. تهران: لادن.
هنری ماسن، پاول (۱۳٦۸). رشد و شخصصیت كودك. ترجمه مهشید ماسایی. تهران: نشر مركز.
جام نیوز؛ اخبار رسانه‌های برون‌مرزی. «نه فرق اساسي بین مغز زنان و مردان». ۱۳/٦/۱۳۹۲. بازیابی شده در تاریخ: ۲۰/٤/۱۳۹۸. به آدرس:
مركز تحقیقات كامپیوتری علوم اسلامی. «یک تفاوت جنسیّتی؛ عملكرد مغز در زنان و مردان». بیتا. بازیابی شده در تاریخ: ۲۰/٤/۱۳۹۸. به آدرس:
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3881/3941/2180