نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسنده
استادیار، تحقیقات علوم قرآنی و فقه جعفری، پژوهشکده علوم اسلامی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ایران؛ mahdi_mardani@islamic-rf.ir
چکیده
نهج البلاغه یکی از کتب حدیثی شیعه است که از آغاز تألیف تاکنون مورد توجه اندیشمندان اسلامی قرار داشته است. با این همه، به خاطر برخی شبههافکنیهای مخالفان و نیز بعضی کاستیهای سندی و متنی با تشکیک در انتساب مواجه گردیده است. پژوهش حاضر کوشیده است تا با تبیین روشهای اعتبارسنجی که بر پایه سه محورِ سند، منبع و متن استوار است، انتساب نهج‌البلاغه به امیرالمومنین(ع) را ارزیابی نماید. برای این منظور، با رویکردی انتقادی روشهای پیشین را بررسی و در خلال ارزیابی آنها به ارائه رهیافتهایی نوین پرداخته است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد که بازیابی اَسناد نهج‌البلاغه، مصدرشناسی، مؤلفشناسی، سبکشناسی و علوّ مضمون، پنج روشی است که در کنار هم، اعتبار نهج‌البلاغه را اثبات و بر درستی انتساب آن به امیرالمومنین(ع) صحّه میگذارند. در این میان، دو روش بازیابی اسناد نهج‌البلاغه و سبکشناسی نهج‌البلاغه، کارکرد اعتبارشناسانه بیشتری داشته و محدودیت آنها در احراز اعتبار نهج‌البلاغه کمتر است.
کلیدواژه‌ها
آخوند خراسانی، محمدکاظم (۱۹۹٤). کفایة الاصول، قم: مکتب المطبوعات الإسلامیة.
ابن أبی الحدید، عبد الحمید (۱۹۸٤ ). شرح نهج‌البلاغة، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
ابن بابویة، محمد بن علی (۱۹۹۲ ). کتاب من لایحضره الفقیه، قم: مکتب المطبوعات الإسلامیة.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۱۹۸۳). معانی الاخبار، قم: مکتب المطبوعات الإسلامیة.
ابن خلکان، أحمد بن محمد (د. ت). وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان، بیروت: دار الصادر.
ابن شعبه، حسن بن علی (۱۹۸٤). تحف العقول، قم: مکتب المطبوعات الإسلامیة،
ابن طاوس، علی بن موسی (۱۹۸۷). فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم: دار الزاخر.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۱۹۹۰). مهج الدعوات ومنهج العبادات، قم: دار الذخائر.
ابن فارس، احمد (۱۹۸٤). معجم مقاییس اللغه، قم: مدرسة الإعلام الإسلامی.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (۱۹۹۷). عیون الأخبار، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۹۹۳). لسان العرب، بیروت: دار الفکر.
ابن میثم، میثم بن علی (۱۹۸۳). مصباح السالکین، قم: مکتب نشر الکتب.
اسدی، عادل حسن (۲۰۰۷). معالمشککین فی نهج‌البلاغة مناقشه للشبهات والمواخذات، قم: مکتبة العزیزی.
ایزدپناه، عباس (۱۹۹۷). "إثبات إصدار الحدیث بالنص"، علوم الحدیث، رقم ٤، ص ۷ - ۲۹.
باقری، حمید (۲۰۱۳). "نظرة على دور وموقع العناصر الکتابیة فی تقویم الحدیث فی ضوء تحلیل المصادر"، علوم الحدیث، رقم ٦۸، ص ۳-۲۸.
برزگر، مهدی (۲۰۱۵). "طرق الحصول على الثقة فی إصدار الأخبار"، فقه أهل البیت (ع)، رقم ۸۱ و۸۲، ص ۱۰۰-۱٤۱.
پاکتچی، احمد (۲۰۱۲). نقد النص، طهران: جامعة الإمام صادق(ع).
پورعلی، یاسین و مهدی مردانی (۲۰۱۸). "علوّ مضمون فی الحدیث؛ الوظیفة والخصائص "، حدیث الحوزة، رقم ۱٦، ص ۵۹-۸۰.
جاحظ، عمرو بن بحر (۲۰۰۲). البیان والتبیین، بیروت: دار ومکتبه الهلال.
جزایری، محمدجعفر (۱۹۹۱). منتی الدرایة فی توضیح الکفایة، قم: دار العلم.
حسین پوری، امین (۲۰۱٤). حدیث ضعیف؛ نظرة على نهج الشیعة القدماء، قم: دار الحدیث.
حسینی خطیب، سید عبدالزهراء (۱۹۸۷). مصادر نهج‌البلاغة واسانیده، بیروت: دارالزهراء.
حسینی طهرانی، سید محمد حسین (۱۹۹۷). ولایة الفقیه فی حکومة الاسلام، بیروت: دار الحجة البیضاء.
حکیم، سید محمد تقی (۱۹۹۷). الاصول العامة فی الفقه المقارن، قم: مجمع جهانی اهلبیت.
خداپرستی، فرج الله (۱۹۹۷). قاموس شامل لمرادفات ومتضادات اللغة الفارسیة، شیراز: موسوعة فارس.
خمینی، سید روح الله (۲۰۰۰). کتاب البیع، طهران: دار الإمام الخمینی للنشر.
خویی، سید ابوالقاسم (۱۹۵۷). مصباح الفقاهه، قم: مکتبه الداوری.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۱۹۹۳). معجم رجال الحدیث، قم: مرکز النشر الثقافة الاسلامیه فی العالم.
خیاط، علی (۲۰۱۷). "دراسة طرق إثبات الاقتباس من نهج‌البلاغة" تعالیم الحدیث، رقم ۲، ص ۷۹-۱۰٤.
دلشاد طهرانی، مصطفی (۲۰۰۳). ینبوع الشمس: التعرف علی نهج‌البلاغة، طهران: منشورات داریا.
دیانتی، محمد (۱۹۹٦). "مقدمة فی أسلوب القرآن (۱)"، علوم القرآن والمعرفة، رقم ۲، ص ۱۱۷-۱۳۵.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۹۹۱). مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دار القلم.
ربانی بیرجندی، محمدحسن (۱۹۹۹). "إصدار الثقة وتوثیق الثقة والآراء"، الفقه، رقم ۱۹ و۲۰ ص ۱٤۵ - ۲۰۷.
ساروخانی، باقر (۲۰۰۱). مقدمة لموسوعة العلوم الاجتماعیة، طهران: کیهان.
سبحانی، جعفر (۲۰۱۱). مقدمة فی علم نهج‌البلاغة، طهران: منشورات جمهوری.
السید رضی، محمد بن حسین (۱۹۸۵). ح‍ق‍ائ‍ق ال‍ت‍اوی‍ل فی م‍ت‍ش‍اب‍ه ال‍ت‍ن‍زی‍ل، قم: مؤسسه البعثه.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۲۰۰۱). مجازات النبویه، قم: دارالحدیث.
شمیسا، سیروس (۲۰۰۷). عمومیات علم الأسلوب، طهران: دار میترا للنشر.
شوشتری، محمد تقی (۱۹۹۷). نهج الصباغه فی شرح نهج‌البلاغة، طهران: منشورات أمیر کبیر.
صدر، سید محمدباقر (۱۹۸٤). بحوث فی علم الاصول، قم: المجمع العلمی للشهید صدر.
طباطبایی، سید محمدکاظم (۲۰۱۱). منطق فهم الحدیث، قم: معهد الإمام الخمینی التربوی والبحثی.
ــــــــــــــ (۲۰۱۷). نقد النص ودراسة الشکوک حول منهج‌البلاغة، قم: دار الحدیث.
طوسی، محمد بن حسن (۱۹۹۳ق). الأمالی، قم: دار الثقافه.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۱۹۸٦ق). تهذیب الأحکام، قم: دار الکتب الإسلامیه.
علیخان عرشی، امتیاز (۱۹۷۲). ترجمة اقتباس نهج‌البلاغة، طهران: میرکوری للنشر.
غلامعلی، مهدی (۲۰۱٦). علم التوثیق: الرجال العملیون مع طریقة فحص وثائق الروایات، قم: دار الحدیث.
فتوحی، محمود (۲۰۱۱). علم الأسلوب: النظریات والنهج والأسالیب، طهران: سوخان للنشر.
فراهیدی، خلیل بن احمد (۱۹۸۸ق). کتاب العین، قم: هجرت للنشر.
کاشف الغطاء، هادی (۱۹۹۵ق). مدارک نهج‌البلاغه ودفع الشبهات عنه، بیروت: دارالاندلس.
کاوند، علیرضا (۲۰۰٦). "نظریة المبادلة من منظور الشهید الصدر"، حدیث فی الفکر، رقم ۲، ص ۹۹ - ۱۱۵.
کردعلی، محمد (۱۹٦۹). أمراء البیان، بیروت: دار الأمانه.
کلینی، محمد بن یعقوب (۱۹۸٦ق). الکافی، قم: دار الکتب الاسلامیه.
لیثی، علی بن محمد (۱۹۹۷). عیون الحکم والمواعظ، قم: دار الحدیث.
مردانی، مهدی (۲۰۱۰). "دراسة فی نسبة التفسیر العسکری للقائد الحادی عشر"، کوثر القرآنی الربعی، العدد ۳۵، ص ۱۲۵-۱۳۸.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۲۰۱٤). کتاب زید بن وهب الجهنی (استرجاع إحدى الکتابات الأولى عن خطبة الأمیر المؤمنین علی (ع))، قم:دلیل ما.
مسعودی، عبدالهادی (۲۰۱۳). علم أمراض الحدیث، طهران: منشورات سامات.
مطهری، مرتضى (۲۰۰۹). سیری فی نهج‌البلاغة، قم: منشورات صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر (۲۰۰۲). "دور نهج‌البلاغة فی الفقه الإسلامی"، أبحاث نهج‌البلاغة، العددان ۲ و۳، ص ۲٤-٤۱.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۲۰۱۱). إیماننا (وصف مختصر للمعتقدات الشیعیة الإمامیة)، قم: نسل جوان للنشر.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۲۰۰۲). آیات الولایة فی القرآن، قم: نسل جوان للنشر.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۱۹۹٦). رسالة الإمام أمیر المؤمنین (ع)، قم: منشورات علی بن أبی طالب (ع).
منتظری، حسین علی (۱۹۹۰). دراسات فی فقه وفقه الدولة الإسلامیة، قم: دار الفکر.
مهریزی، مهدی (۲۰۰۳). "نقد النص (۲): الحجیة والمصداقیة، القواعد والأنظمة"، علوم الحدیث، رقم ۳۰، ص ۲ - ۳۱.
نادم، محمدحسن (۲۰۰۹ ). نهج‌البلاغة المراجعات والإجابات، قم: منشورات الأدیان.
النعینی، محمد حسین (۱۹۹۵). فوائد الأصول، قم: مکتب المطبوعات الإسلامیة.
نفیسی، شادی (۲۰۰۲). "معاییر النقد النصی فی تقویم الحدیث" المقالات والمراجعات، رقم ۷۰، ص ۱۱-٤٤.
وردانک، پیتر (۲۰۱۰). أساسیات علم الأسلوب، ترجمه محمد الغفاری، طهران: نای للنشر.
)