نوع المستند : المجلة العلمية البحوثية
المؤلف
أستاذ مساعد في قسم اللغة العربیة وآدابها، جامعة ولي‌عصر(عج)، رفسنجان، إيران
المستخلص
يتكوّن الخطابُ الأدبي من مجموعةٍ من العناصرِ الخطابيةِ التي تدور دورًا كبيرًا في اِنتقال دوافع الكاتب. أمّا الآليات التي تسهم في عملية الخطاب الأدبي فتحتوي علی جماليات النص الأدبي، دوافع الكاتب ومدی تلقّي القارئ من النص المقروء. إنَّ الإمام علي (ع) يستخدم في كلامه شتّی الأساليب البلاغية في غاية الجمال والفصاحة. الاستفهام أحد الأساليب البلاغية الذي يؤدّي إلی تطوير العملية الخطابية. لكلّ حرف من حروف الاستفهام خصائص لفظيّة ومعنويّة تمتاز بها دون أخواتها، فثمّة خصائص استعماليّة تشترك فيها تلك الأحرف جميعًا، وخصائص أخری يشترك فيها بعضها دون بعض، تهدف هذه الدراسة إلى الوقوف على الأبعاد العاطفية لآليات الاستفهام وبيان أهمّ الخصائص السيميوطيقية التي تميّز بها، واستعمل هذا المقال المنهج الوصفيّ – التحليلي – الإحصائيّ القائم على إحصاء عدد المرّات التي استعمل فيها الإمام علي كلّ حرف من حروف الاستفهام معتمدًا علی مؤشرات تحليل الخطاب السيميوطيقي في أنماط الاستخدام لهذه الأحرف وتحليل السّياقات اللغويّة التي وردت فيها؛ للكشف عن معانيها ضمن الخطاب الذي ورد فيه كلّ حرف من حروف الاستفهام. علاوة على ذلك؛ نقوم بتحليل الخطاب السيميوطيقي للاستفهام من منظور مؤشرات سيميوطيقية منها: عمليتا القبض والبسط الخطابي ومؤشرتا الاتّصال والانفصال. خلصت الدّراسة إلى بعض النتائج منها: أنّه وَرَدَ الاستفهام بالحروف في خطب نهج البلاغة ثماني وسبعينَ (78) مَرّة، وأنّ "الهمزة" أكثر الأدوات تواترًا في استفهامات خُطَب نهج‌البلاغة، حيث بلغَت خمسًا وستّين (٦٥) مرة. جاء تركيب الجملة الاستفهاميّة متنوّعًا في الخُطب على اختلاف حروف الاستفهام التي استعملها واتّضح من البحث أنّه جاء كثيرٌ من أغراض الاستفهام عند الإمام (ع) للإنكار(التوبيخ والتكذيب)، والتقرير، والعرض. و أمّا من الناحية السيميوطيقية فإنَّ الاستفهام يدلّ علی التنبيه والتقرير والتحضيض عندما ترتفع عمليتا القبض والبسط في الخطاب الأدبي معًا بينما دلالات التوبيخ والنفي تقتضي ارتفاع القبض وانخفاض البسط في عملية الخطاب.
الكلمات الرئيسية
عنوان المقالة [Persian]
تحلیل شاخص‌های نشانه معناشناسی گفتمان استفهام در خطبه‌های نهج البلاغه
المؤلف [Persian]
- سید مرتضی صباغ جعفری
استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه ولی عصر (عج)، رفسنجان، ایران
المستخلص [Persian]
گفتمان ادبی شامل مجموعه‌ای از عناصر بلاغی است که در انتقال انگیزه‌ها و أغراض نویسنده نقش اساسی دارند. مکانیسم‌هایی که به فرآیند گفتمان ادبی کمک می‌کنند، عبارتند از زیبایی‌شناسی متن ادبی، انگیزه‌های نویسنده و میزان دریافت خواننده از متن خوانده شده. امام علی در خطبه‌های خود از شیوه‌های گوناگون بلاغی در نهایت زیبایی و فصاحت بهره برده‌اند. استفهام یکی از روشهای بلاغی است که به توسعه فرایند گفتمانی میانجامد. هر حرف استفهامی دارای ویژگی‌های لفظی و معنوی است که آن را از دیگر حروف استفهامی متمایز می‌کند . این مقاله با رویکردی توصیفی-تحلیلی-آماری مبتنی بر شمارش تعداد دفعاتی است که امام علی از هر یک از حروف استفهامی را استفاده کرده، و با تکیه بر تحلیل شاخص‌های نشانه معناشناسی گفتمان به بررسی جمله‌های استفهامی و سياقهای لغوی که در آنها حروف استفهام به کار رفته، پرداخته است تا معانی آنها در گفتمانی که هر یک از حرف استفهامی در آن ذکر شده است آشکار شود. بعلاوه آن؛ گفتمان نشانه معناشناسی استفهام را از منظر شاخص‌های آن از جمله: فرآیندهای قبض و بسط گفتمانی، و شاخص‌های اتصال و انفصال تحلیل نموده است. این پژوهش به نتایجی دست یافته است، از جمله اینکه حروف استفهام هفتاد و هشت (78) بار در خطبه‌های نهج‌البلاغه بکار رفته، و «همزه» پرتکرارترین حرف استفهام در خطبه‌های نهج البلاغه است که کاربرد آن به شصت و پنج (6٥) بار می‌رسد، و إنكار (توبيخي و تكذيبی)، تقرير، و عرض به ترتیب مهمترین أغراض بلاغی برای حروف استفهام هستند. از منظر نشانه معناشناسی ملاحظه می‌کنیم که دلالت‌های استفهامی ثابت می‌کنند زمانی که استفهام نشان‌دهنده تنبيه، تقرير و تحضيض است فرآیندهای قبض و بسط در گفتمان ادبی با هم افزایش می‌یابند، درحالی‌که اغراض توبیخ و نفی مستلزم افزیش قبض و کاهش بسط در فرآیند گفتمان هستند.
الكلمات الرئيسية [Persian]
- گفتمان ادبی
- نشانه شناسی
- قبض و بسط خطابی
- اتصال و انفصال خطابی
- استفهام مجازي
- نهج‌البلاغه
)