با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن علمی مطالعات نهج البلاغه ایران

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران

2 استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.

چکیده

یکی از وجوه اعجاز و بلاغت سخنان امام علی(ع)، چندبُعدی بودن آنهاست بدین معنا که کلام آن حضرت در عین برخورداری از صنایع و آرایه های مختلف ادبی و بلاغی، در میدان‌های مختلف و حتی متضاد معنایی نیز جلوه گر شده و کاربست معنایی دوچندانی پیدا کرده است. نمونه تلاقی این دو مشخصه را می توان در کاربست صنعت بلاغی «آیرونی» مشاهده نمود که برخی آن را «وارونه سازی» معنای واژه دانسته‌اند. آنچه در این آرایه بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد، قرار گرفتن دو عنصر متضاد معنایی ـ لفظی در کنار همدیگر برای غافلگیر کردن مخاطب و در عین حال القاء پیامی مهم است. در این مقاله تلاش شده ضمن ارائه تعریفی دقیق از صنعت بلاغی آیرونی، با شناسایی نمونه هایی از تجلّی آن در خطبه‌های نهج البلاغه و تحلیل مفهومی چرایی استفاده از آن، جلوه دیگری از اعجاز لفظی و معنایی کلام امام علی(ع) را مورد توجه قرار داده و یکی دیگر از صنایع ادبی به کار رفته در نهج البلاغه را بازخوانی کنیم. یافته های تحقیق نشان می دهد صنعت آیرونی در دو نوع کلامی و ساختاری در نهج البلاغه کاربست فراوانی داشته که بیان جملات متناقض نما، کلامهای کوبنده، پنهان کاری های عامدانه، خودستایی، غیب گویی، تجاهل آگاهانه و یکسان دانستن دو چیز ناهمگون، برخی از این موارد است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

المصادر
القرآن الکریم.
آبرامز، ايغناس (1380ش)، قاموس المصطلحات اللغوية، طهران: صبح صادق.
آرين‌بور، يحيی، (1372ش)، من صبا إلی نيما، طهران: جلشن.
آقازينالی، زهرا؛ آقاحسينی، حسين، (1386ش)، « مقارنة تحليلية بين الآيروني والکناية في الأدب الفارسي والإنجليزي»، مجلة الأبحاث، سنة9، رقم17.
آقازينالی، زهرا؛ آقاحسينی، حسين، (1387ش)، «مقارنة

تحليلية لـ[آيروني] والسخرية في الأدب الفارسي والإنجليزي»، مجلة الأبحاث للغة الفارسية وآدابها، رقم17، صص95-128.
ابن فارس، أحمد، (1389ق)، مقاييس اللغة، بيروت: دارالجبل.
ابن منظور، محمدبن مکرم، (1408‌ق)، لسان العرب، بيروت: دار احياء التراث.
ابن أبی الحديد، (1337ق)، شرح نهج‌البلاغه، قم: مکتبة مرعشی النجفی.
أردلانی، شمس، (1395ش)، «تجليات آيرونی في شعر حافظ»، النقد الأدبی والبلاغي، سنة5، رقم1، صص171-188.
أصفهانی، غلامرضا، (1397ش)، « المستويات الثلاثة من سخرية سقراط في حوارات أفلاطون»، ميتافيزيک، رقم26، صص33-50.
أنوشه، حسن، (1370ش)، موسوعة الأدب الفارسي، طهران: وزارة الثقافة والإرشاد.
أنوشه، حسن، (ش1376)، موسوعة الأدب الفارسی، طهران: وزارة الثقافة والإرشاد.
بحرانى، ميثم بن على، (1375ش)، ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه، ‏مشهد: ‏آستان ‏قدس ‏رضوى.
بهره‌مند، زهرا، (1389ش)، «آيروني واختلافها مع الفكاهة والصنائع البلاغية المشابهة»، البحث الأدبي للنصوص، رقم 45، صص 9-36.
بورنامداريان، تقی، (1382ش)، المفقودون علی طريق البحر، طهران: الکلمة.
حسن بورآلاشتی، حسين؛ باغبان، محمدعلی، (1386ش)، «التناقض في قصايد خاقانی»، اللغة والأدب الفارسی، سنة50، رقم20.
حلبی، علی أصغر، (1377ش)، تأريخ الفكاهة، طهران: بهبهانی.
خائفی، عباس؛ تقی‌بور کندسر، شيما، (1395ش)، «الجوانب الآيرونية في المجالس السبعة للمولوي ومعارف بهاءولد»، ربيع الکلمة، رقم31، صص127-142.
خوئى، ميرزا حبيب‌الله، (۱۴۲۹ق)، منهاج‏ البراعة في ‏شرح ‏نهج ‏البلاغة، طهران: المكتبة الاسلامية.
داد، سيما، (1383ش)، قاموس المصطلاحات الأدبية، طهران: مرواريد.
دشتی، علی، (1382ش)، ترجمة نهج‌البلاغة، طهران: دار کمال‌الملک.
رائی، محسن، (1383ش)، تأثير نهج‌البلاغه وکلام أمير المؤمنين عليه السلام في الشعر الفارسی، طهران: دار أميرکبير.
سکاکی، يوسف، (۱۴۰۳ق)، مفتاح العلوم، بيروت: دارالمعرفة.
سيدرضی، أبوالحسن، ‏ (1386ش)، نهج البلاغة، ترجمة: محمد دشتی، قم: دارالهجرة.
أحمدی، شهرام؛ شفيعی آکردی، نرگس، (1396ش)، «دراسة وتحليل الأنواع البارزة لاستخدام الآيروني في المثنوي»، اللغة والأدب الفارسی، رقم83، صص7-22.
شميسا، سيروس، (١٣٨٣ش)، التعرف على الأنواع الأدبية (البيان والبديع)، طهران: دار ميترا.
شوشترى، محمد تقى، (1376ش)، بهج ‏الصباغة في ‏شرح ‏نهج ‏البلاغة، طهران: دار أميركبير.
عندليب، علی؛ فرع شيرازی، سيد حيدر؛ پورعابد، محمد جواد؛ زارع، ناصر، (1400ش)، «تحليل المفاهيم القرآنية على أساس نموذج ياكوبسون الاتصالي مع التركيز على الإدراك الآيروني»، الأبحاث اللغوية في القرآن، رقم20، صص1-19.
حسين زاده، غلام، (1388ش)، «آيرونی في مقالات شمس»، المطالعات العرفانی، رقم9.
قاسم زاده، سيد علی؛ سعيد حاتمی، أحمد؛ محمودی، أشکوری، (1391ش)، «آيرونی ووظيفتها في المنظومة الفكرية لناصر خسرو» المجلة المتخصصة في أسلوبية الشعر والنثر الفارسي، سنة5، رقم2.
محبتی، مجتبی، (1380ش)، البديع الجديد، طهران: دار الکلمة.
مشرف، مريم، (1349ش)، أسلوب النقد الأدبي، طهران: دار الکلمة.
مطهری، مرتضی، (1389ش)، جولة في نهج‌البلاغه، طهران: دار صدرا.
مقدادی، بهرام، (1378ش)، معجم مصطلحات النقد الأدبي من أفلاطون إلى يومنا هذا، طهران: دار الفکر المعاصر.
مکاریک، ایرنا، (1375ش)، موسوعة النظريات الأدبية المعاصرة، طهران: نشر الواعي.
مكارم شيرازى، ناصر، (1386ش)، رسالة الإمام أميرالمومنين (ع)، طهران‌: الإسلامية. ‌
موغه، داغلاس کالين، (1389ش)، آيرونی، ترجمة حسن افشار، طهران:دار مرکز.
هدايت، رضاقلی، (۱۳۵۵ش)، مدارج البلاغة، شيراز: دار بهار.